چکیده : نویسنده در این مقاله با استناد به کتاب های بدیعی قدما، برخی از آرایه های گمنام در کتاب های ادبیات فارسی دوره متوسطه عمومی را نشان می دهد و نتیجه می گیرد که « مبحث قافیه میانی» در بخش قافیه و عروض علوم انسانی ، در حقیقت قافیه های کناری اند در قالب مسمط های کهن با ارکان مربع در پایان مصراع آمده اند و باعث جدا کردن و تشخص مصراع ها می شوند

رجوع: بازگشت نمودن به سوی کلام سابق است به نقص و ابطال آن
البدایع ص 249

ای مشت زمین بر آسمان شو                                       بر وی بنواز ضربتی چند
نی نی تو مشت روزگاری                                            ای کوه نیم ز گفته خرسند
تو قلبِ فسرده ی زمینی                                             از درد ورم نموده یک چند
                                                                            زبان و ادبیات فارسی عمومی پیش دانشگاهی قصیده دماوند
که شاعر در ابتدا کوه را به مشت زمین تشبیه می کند و بلافاصله از این تشبیه ناخرسند است و در بیت های بعدی کوه را به قلب فسرده زمین تشبیه می نماید.

تدویر : این صنعت چنان است که مصراعی یا بیتی را طوری ترتیب دهند که از هر کلمه ای آن توان آغاز کردن و آن یا متفق البحر باشد یا مختلف البحر مثال متفق البحر این است که شامل تدویر و تنسیق الصفات و تضمین و سهولت و انسجام می باشد و از هر کلمه ای آغاز کنی، بحر متقارب مثمن مقصور باشد بر وزن فعولن فعولن فعولن فعول
شفیعٌ مطاعٌ نبیٌ کریم                                        قسیم جسیمٌ نسیمٌ وَسیم
فارسی 3 غیر علوم انسانی

تعدید: یا « سیاقه الاعداد» آن است که اسما مفرده را بر نهج واحد بیاورند که فاصله بین همه از یک نوع باشد .
ابدع البدایع ص 147  
مولف ابدع البدایع پس از تعریف آرایه ی فوق بیتی از سنایی آورده است که در کتاب زبان و ادبیات فارسی عمومی پیش دانشگاهی نیز آمده است .

به حرص ار شربتی خوردم مگیر از من که بد کردم
                                                                   بیابان بود و تابستان و آب سرد و استسقا
جلال الدین همایی نیز این آرایه گفته است:
((اعداد)) که آن را سیاقه الاعداد گویند ، آن است که چند چیز مفرد متوالی ذکر کنند و بعد از آن یک فعل برای همه بیاورند و این بیت سعدی را به عنوان شاهد مثال آورده است .
ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند                           تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری
که این بیت در درس اول کتاب ادبیات فارسی 3 غیر علوم انسانی آمده است.
تسمیط : به اصطلاح ارباب بدیعیات و ادبای عرب آن است که بیت را تقسیم نمایند به چهار بخش که سه قسمت از آن سجعی باشد بر خلاف قافیه ی بیت.
                                                                ابدع البدایع ص 124  
در کتاب ادبیات فارسی 1 علوم انسانی ( قافیه و عروض) مبحث قافیه میانی و درونی چنین آمده است. بعضی از شاعران برای غنی تر کردن موسیقی شعر، گاه در پایان نیم مصرع نیز قافیه می آورند:
در رفتن جان از بدن گویند هر نوعی سخن
                                                             من خود به چشم خویشتن دیدم که جانم می رود
در دایره المعارف فارسی نیز درباره ی تسمیط چنین آورده اند:
در علم بدیع، بیت را به چهار بخش کردن و سه بخش نخستین را به سجعی خلاف قافیه آوردن است و همین بیت سعدی را به عنوان شاهد مثال آورده است .
                                                                          دایره المعارف فارسی به سرپرستی غلامحسین مصاحب جلد اول ص 641
رشید الدین و طواط (قرن 6) در کتاب حدائق السحر درباره ی مسمط چنین می گوید:
این صنعت چنان بود که شاعر بیتی را به چهار قسم کند و در آخر سه قسم سجع نگاه دارد و در قسم چهارم قافیت می آرد و این شعر را مسجع نیز خوانند.
                                                                       حدائق السحر ص 62
و طواط برای مسمط مثالی از امیر معزی می آورد که این شعر در کتاب تاریخ ادبیات 1 و قافیه و عروض نیز آمده است.
ای ساربان منزل مکن جز بر دیار یار من
                                                       تاریک زمان زاری کنم بر ربع و اطلال و دمن
ربع از دلم پر خون کنم اطلال را جیحون کنم  
                                                       خاک دمن گلگون کنم از آب چشم خویشتن
آن جا که بود آن دلستان، با دوستان در بوستان
                                                       شد گرک و روبه را مکان شد گور و کرکس را وطن
دکتر شفیعی کدکنی در کتاب موسیقی شعر این گونه قافیه ها را قافیه درونی ( Inter-Rhyme ) به حساب آورده است، به نظر می رسد با توجه به تعریف مسمط از نظر قدما این گونه قافیه ها را باید قافیه های کناری قلم داد نمود زیرا ارکان عروض آن ها مربع است که در گذر زمان در چینش و چاپ دیوان دیوان شاعران آن ارکان عروضی را مثمن فرض کرده اند و مسمط را قالب قصیده یا غزل آورده اند شاعرانی چون : امیر معزی، سعدی، مولانا و خاقانی در این قالب شعر سروده اند که در قسمت قصاید خاقانی چاپ شده توجه کنید
صبح است گلگون تاخته شمشیر بیرون آخته
                                                                 بر شب شبیخون ساخته، خونش به عمدا ریخته  
کمیخت سبز آسمان، دارد ادیم بیکران           
                                                               خون شب است آن بی گمان بر طاق خضرا ریخته
صبح آمده زرین سلب، نوروز نوراهان طلب
                                                                  زهره شکاف افتاده شب از زهره صفرا ریخته  
که ما اگر این ابیات را با دور کن مستفعلن به عنوان یک مصرع مستقل به حساب بیاوریم « مسمط» خواهد شد و قافیه ی پایان آن ها قافیه ی کناری اند نه قافیه ی درونی
صبح است گلگون تاخته
شمشیر بیرون آخته
بر شب شبیخون ساخته
خونش به عمدا ریخته

کیمخت سبز آسمان
دارد ادیم بیکران
خون شب است بی گمان
بر طاق خضرا ریخته
صبح آمده زرین سلب
نوروز نوراهان طلب
زهره شکاف افتاده شب
از زهره صفرا ریخته
                             دیوان خاقانی ص 377


منابع و مآخذ:
1-ابدع البدایع، محمدحسین شمس العلمای گرگانی، به تصحیح حسین جعفری، انتشارات احرار ، تبریز ، چاپ اول 1377
2- حدایق السحر فی دقایق الشعر، رشید الدین وطواط ، به تصحیح عباس اقبال آشتیانی ، انتشارات کتابخانه طهوری، تهران، چاپ اول 1363
3- دایره المعارف فارسی به سرپرستی غلامحسین مصاحب جلد اول انتشارات امیرکبیر ، تهران، چاپ دوم 1380
4- دیوان خاقانی، به تصحیح، دکتر ضیاء الدین سجادی، انتشارات زوار، تهران چاپ چهارم 1373
5- فنون بلاغت و صناعات ادبی، جلال الدین همایی، انتشارات هما، تهران، چاپ ششم 1368
6- کتاب های درسی متوسطه نظری ( آرایه های ادبی ، زبان فارسی 1 پیش دانشگاهی عمومی، تاریخ ادبیات 1 و قافیه و عروض ) انتشارات وزارت آموزش و پرورش چاپ 1389
7- موسیقی شعر، دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی، انتشارات طوس،